مصر

در کشور مصر و بخشی از آفریقای شرقی و مرکزی در خلال سالهای 297 تا 567، مجموعاً یازده تن از خلفای سلسله فاطمی خلافت کردند و خلافت آنان با خلافت عباسی بغداد رقابت داشت. فاطمیان خود را از نسل اسماعیل بن جعفر بن محمد علیه السلام می دانستند.

هم اکنون در مصر خانواده های بسیاری از اولاد فاطمه علیها السلام بسر می برند و در شهر اسوان طایفه ای به نام «جعافره» هستند که خود را از اعقاب امام جعفر صادق علیه السلام می دانند. (21)

بیش از هزار سال است که دانشگاه الازهر که فاطمیان آن را به نام فاطمه زهرا علیها السلام پایه گذاری کرده اند، مهمترین مرکز فرهنگی جهان اسلام به شمار می رود و همان طور که قاهره نخستین پایتخت شیعیان بود الازهر نیز پایدارترین یادگار سلسله فاطمی و از قدیمی ترین دانشگاههای جهان است که شعار تشیّع را در آن آشکار ساختند و خطبه به نام حضرت علی علیه السلام و سایر امامان شیعه خواندند، و نامش یادآور لقب حضرت فاطمه زهرا علیها السلام است.

در الازهر ابتدا فقط امور مذهبی شیعیان برگزار می شد ولی بزودی مرکز تعلیمات عالی تشیّع گردید (22)

از زمان شیخ محمود شلتوت فقه شیعه در ضمن فقه مقارن در این دانشگاه تدریس می شود و کتابهای شیعه مانند مختصر النافع محقّق حلّی واللمعة الدمشقیه شهید اول و تفسیر مجمع البیان طبرسی بارها در این سرزمین چاپ شده و مورد استفاده علمای الازهر است.

سودان

در سودان تیره هایی از سادات هستند که بعضی از اعقاب امام حسن عسکری علیه السلام به شمار می روند. در این کشور خاندان «المهدی» پرچمدار مبارزه با بیگانگان است و یکی از افراد بارز آن صادق المهدی رهبر حزب امت و نخست وزیر سابق سودان است. (23)

محمد احمد بن عبدالله (1843 تا 1885) از سادات حسینی بود که در بازگشت از حج قبایل مختلف سودان با وی بیعت کردند و با انگلیس جنگید و خارطوم را فتح کرد و سرانجام در ام دورمان درگذشت. وی دولت المهدیون را در سودان پایه گذاری کرد.

لیبی

در لیبی سلسله سنوسیه تا قبل از انقلاب اخیر حکومت می کرد. مؤسس این سلسله سیّد محمّد بن علی سنوسی کبیر ادریسی بود که در الجزایر از خاندان ادریسیان متولد شد (1202 ه) و در سال 1253 هجری قمری در مکّه طریقه سنوسیه را پی ریزی کرد و بعداً به لیبی منتقل شد. این سیّد رهبری سیاسی و جهاد با فرانسویان را با رهبری روحانی و مقام معنوی گرد آورده بود.

پس از وی فرزندش محمدالمهدی این مقام را به عهده داشت و پس از وی فرزندش محمد بن محمد ادریس اول و پس از او فرزندش سید محمدرضا سنوسی به رهبری رسید. (24)