او به انسان و اندیشیدن و اندیشاندن سخت بها می داد، برای آن اصالت می بخشید، اندیشوران و متفکران را گرامی می داشت، حق زیستن به صورت موجودی خردمند و خردورز و باشعور و اندیشه را حق طبیعی انسان ها می شناخت و همگی را بدان تشویق می کرد و آن را بهترین وسیله شناخت و معرفت و ارزشمندترین عبادت می نگریست و نیندیشیدن و نیندیشاندن و مسدود ساختن راه آزادی اندیشه و فکر را زشت ترین گناه در حق انسانیت می دید. اندیشیدن و اندیشاندن در فرهنگ و راه و رسم او از جایگاه رفیع و موقعیت والایی بهره ور بود؛ چرا که آن را کلید رشد و روشنایی ها، "الفکر رشد" صیقل دهنده خردها، "الفکر جلاء العقول" (1) فروغ بخش دنیای وجود انسان، "الفکر ینیر اللب" (2) هدایتگر و راهنمای بشر، "الفکر یهدی" (3) سبک و سیره پرواپیشگان، "الفکر نزهة المتقین" سرچشمه شناخت و بصیرت، سرآغاز دانش و بینش، وسیله کسب معارف و علوم، باعث پیدایش فرهنگ و تمدن، و مهم ترین امتیاز انسان بر دیگر جانداران و پدیده ها و آفریدگان می نگریست. در فرهنگ و راه و رسم ریحانه اندیشمند پیامبر، یک ساعت تفکر و اندیشه (4) از یک سال پرستش خدا برتر شناخته شده است. دو رکعت نماز توأم با اندیشه و ژرف نگری بهتر و برتر از شب زنده داری بدون تعمق ارزیابی شده است.
تفکر و اندیشه، آیینه صاف و شفاف و پرداخت شده ای است که نمایشگر و انعکاس دهنده واقعیت ها گردیده است. "الفکر مرآة صافیة".
دلیل و ملاک خرد و خردمند، اندیشیدن درباره کران تا کران هستی عنوان یافته است.
عبادت خدا، نه در بسیاری نماز و روزه، که در بسیاری تفکر و تدبر قلمداد شده است.
عبادت بدون تفکر و تعمق، کاری بدون محتوا و مغز شناخته شده است.
پیش از تصمیم و آغاز هر کاری به تفکر و تدبر درباره آن سفارش شده است.
در برنامه روزانه انسان توحیدگرا، همان گونه که به نماز و نیایش و ارتباط با خدا، به کار و تلاش و ساماندهی امور اقتصادی، به مدیریت خانه و خانواده، به احساس مسئولیت اجتماعی بها داده شده و وقت و فرصت در نظر گرفته شده، برای تفکر و تدبر و اندیشیدن و اندیشاندن نیز فرصتی جداگانه قرار داده شده است.
آری، ریحانه پیامبر سرآمد متفکران و اندیشمندان بود و تفکر و تدبر و ژرف نگری و اندیشیدن و اندیشاندن در سبک و سیره او از جایگاه والایی برخوردار بود.
روایات رسیده از آن حضرت، سخنان تفکرانگیز، مناظره ها و گفت و شنودها و دعاها و نیایش های عاشقانه و عمیق او، تنها پرتوی از آن راه و رسم اندیشمندانه و برانگیزاننده است که در اینجا به یکی دو مورد می نگریم:
محدثان در این مورد از جمله آورده اند که: آغازین شب زندگی مشترک او با امیر والایی ها بود که آن حضرت او را غرق در اندیشه و تفکر یافت. دلیل آن را جویا شد، که ریحانه پیامبر از جمله فرمود: "تفکرت فی حالی و امری عند ذهاب عمری و نزولی فی قبری فشبهت دخولی فی فراشی بمنزلی کدخولی الی لحدی و قبری فانشدک الله ان قمت الی الصلوة فنعبد الله تعالی هذه اللیلة..." (5) ؛ در مورد سرنوشت و آینده خویش می اندیشیدم که به یاد واپسین لحظات عمر و هنگامه فرود به خانه قبر افتادم. و به این فکر فرو رفتم که چگونه عمر انسان به سرعت سپری می گردد، امروز از خانه پدر به خانه همتای گرانقدرم آمدم و فردا نیز از اینجا به منزلگاه دیگری و به جوار رحمت حق خواهم رفت.
از این رو، علی جان! به خدای سوگندت می دهم که بیا تا در آغازین لحظات زندگی مشترک به نماز بایستیم و هر دو با هم این شب جاودانه را به پرستش خدا سپری کنیم و عهد بندیم که زندگی را هماره با یاد دلنواز او رونق و صفا بخشیم.
و نیز آورده اند که پس از نزول آیاتی از قرآن در مورد رستاخیز و زنده شدن و برخاستن انسان ها از دل خاک و پاداش و کیفر آن روز، پیامبر گرامی دخت ارجمندش را سخت در اندیشه و تفکر نگریست؛ اندیشه و تعمق و تفکری که با نگرانی همراه بود.
دلیل آن را از او پرسید. فاطمه در پاسخ پدر گفت:
"یا ابة ذکرت المحشر و وقوف الناس عراة یوم القیامة"؛ جان پدر! درباره روز رستاخیز که روز حسابرسی و روز پاداش و کیفر است، می اندیشم و آن شرایط را به یاد می آوردم که مردم از رحم خاک برمی خیزند و گناهکاران و ظالمان، بدون داشتن پوشش و کرامت و آبرو، با زشتی و رسوایی در پیشگاه خدا می ایستند تا در مورد سرنوشت آنان داوری گردد.
و آن گاه در هشداری به انسان ها افزود:
"وا سواتاه یومئذ من الله عز و جل" (6) ؛ راستی که وای از زشتی های گناهان و تباهی های بیداد و ستم که آن روز در پیشگاه خدا بدان صورت آشکار می گردد.
و نیز آورده اند که روزی پس از رحلت پدرش پیامبر، سلمان را فرا خواند و خطاب به او فرمود:
"اجلس و اعقل ما اقول لک" (7) ؛ ای سلمان! اینک بنشین و نیک بیندیش و خردمندانه در آنچه می گویم، گوش کن.
(1) ارشاد، ص 235.
(2) ارشاد، ص 235.
(3) نهج البلاغه، کلمات قصار 456.
(4) واژه های "تفکر"، "تدبر" و "تعقل" در ده ها آیه از قرآن شریف به کار رفته که در آن ها انسان به تفکر و تدبر و خردورزی و خردمندی و شناخت خود و دنیای خود و آفریدگار خود و زندگی در خور شأن خود فرا خوانده شده و ضمن تشویق و تحریص به زندگی اندیشمندانه، از بی فکری و نیندیشیدن، سخت نکوهش شده است؛ برای نمونه به آیات: 190، از سوره آل عمران، 12، از سوره نحل، 4، از سوره رعد، 29، از سوره ص، 20، از سوره زمر، 179، از سوره اعراف، 44، از سوره فرقان و... بنگرید.
(5) احقاق الحق، ج 4، ص 481.
(6) بحارالانوار، ج 8، ص 53.
(7) بحارالانوار، ج 43، ص 66.