آیا گوش شنوایی هست؟

عمران بن حصین می گوید: روزی از روزها پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: آیا میل داری با هم از فاطمه دیدار کنیم؟ گفتم: بلی. آن گاه به همراه پیامبر صلی الله علیه و آله به سوی خانه فاطمه علیهاالسلام رفتیم. پیامبر صلی الله علیه و آله چون به درب خانه فاطمه علیهاالسلام رسید برای دخول اجازه خواست. فاطمه علیهاالسلام رخصت داد. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: آیا با کسی که همراه من است وارد شوم؟ فاطمه علیهاالسلام گفت: به خدا سوگند! لباس مناسبی برای پوشش ندارم. پیامبر صلی الله علیه و آله عبای مندرس خود را به او داد و فرمود: با آن سرت را بپوشان. آنگاه با هم به درون حجره شدیم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: دخترم چگونه ای؟ گفت: درد می کشم و گرسنه هستم. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: خشنود نیستی که بانوی بانوان جهان باشی؟

فرمود: پدر! مگر مریم دختر عمران بانوی بانوان نیست؟ پیامبرصلی الله علیه و آله فرمود: او بانوی بانوان عصر خود بود، اما تو بانوی بانوان تمامی زنانی و شوهرت در دنیا و آخرت بزرگ است. (23)

روزی رسول خدا صلی الله علیه و آله بر زهرا علیهاالسلام وارد شد و حالش را پرسید. جواب داد: حالم این گونه است که می نگرید، با عبایی زندگی می کنیم که نصف آن زیرانداز ماست و بر روی آن می نشینیم و نصف دیگر آن روانداز ماست که بر روی خود می کشیم. (24) .

در یکی از روزهای گرم، علی علیه السلام داخل منزل شد و از زهرا علیهاالسلام غذایی خواست. زهرا علیهاالسلام جواب داد. "در خانه چیزی نداریم و من دو روز است که با بهانه های گوناگون فرزندانم -حسن و حسین- را به گونه ای سرگرم می کنم تا زیاد بی تابی نکنند". (25) .

روزی دیگر فرزندان فاطمه علیهاالسلام همین که چشمشان به پیامبر صلی الله علیه و آله افتاد به سوی او شتافتند و پس از آن که روی دوش پیامبر صلی الله علیه و آله جای گرفتند، از رسول خدا صلی الله علیه و آله نانی برای خوردن خواستند. پیامبر در همان حال به فاطمه علیهاالسلام فرمود: دخترم به بچه ها غذایی بده. زهرا علیهاالسلام گفت: در خانه ما چیزی جز برکت رسول خدا صلی الله علیه و آله وجود ندارد. (26) .

فاطمه علیهاالسلام در جای دیگر می گوید: "صبح کردیم در حالی که چیزی در خانه ما نبود تا رفع گرسنگی کنیم و در همه حال خدای را سپاس گزاریم". (27) .

گاهی که پدرش وضعیت آنان را سؤال می کرد، می گفت: پدر جان! سه روز است که غذا نخورده ایم و فرزندانم حسن و حسین از شدت گرسنگی بی تاب شده و هم اکنون مانند جوجه های پر کنده از گرسنگی به خواب رفته اند". (28) .

او در کلامی دیگر به رسول خدا صلی الله علیه و آله می گوید: "ای رسول خدا! به خدا قسم در خانه علی پنج روز است که صبح کردم بدون غذا، و هیچ غذایی را در دهان نگذاشته ایم. نه گوسفندی داریم نه شتری، نه غذایی و نه آبی". (29) روزی علی علیه السلام فرمود: "فاطمه جان! آیا غذایی هست که بیاوری؟" پاسخ شنید: "سوگند به آن که حق تو را بزرگ شمرد! سه روز است که غذایی کافی در منزل نداریم و سهم خویش از همان مقدار ناچیز را به شما بخشیدم و خود گرسنگی را تحمل کردم." (30) .

علی علیه السلام می گوید: چرا به من خبر ندادی؟ زهرا علیهاالسلام می گوید: "رسول خدا مرا از این که چیزی از تو بخواهم نهی و به من سفارش کرد چیزی از پسر عمویت درخواست مکن. اگر چیزی برای تو آورد، بپذیر وگرنه تو درخواست چیزی نداشته باش". (31)

و آن جا که رسول خدا صلی الله علیه و آله می دید علی علیه السلام و فاطمه علیهاالسلام جز پوستی که شب ها بر آن بخوابند و روزها با آن شتر خود را علف دهند، چیزی دیگر ندارند، به دخترش فرمود:

"دخترم! شکیبایی و تحمل داشته باش، زیرا موسی بن عمران ده سال با همسرش زندگی کرد و جز یک قطعه عبای قطوانی فرشی نداشتند". (32)

از همه این ها که بگذریم فرق نکردن وضعیت زندگی زهرا علیهاالسلام در قبل و بعد از بخشش فدک به او، بهترین گواه زهد اوست.

به راستی زهرا علیهاالسلام آینه تمام نمای زهد است و هرگز بر کسی شکایت نبرد و خدا را شاکر بود و اگر به رسول صلی الله علیه و آله می گفت، برای تحمل دادن به زنان رسول بود، چنان که دیگران و امروز ما نیز در نظر است.

"السلام علیها یوم ولدت و یوم استشهدک و یوم تبعث حیا".

 

---

(23) مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 323؛ بحارالانوار، ج 43، ص 37 و ج 39، ص 278 و ج 37، ص 68.

(24) "حالنا کما تری فی کساء نصفه تحتنا و نصفه فوقنا".

(25) بحارالانوار، ج 41، ص 257 "ما عندنا شی ء و اننی منذ یومین اعلل الحسن والحسین".

(26) بحارالانوار، ج 25، ص 252 "ما فی بیتی شی ء الا برکة رسول الله".

(27) "اصبحنا و لیس فی بیتنا شی ء یذوقه ذائقتی و انا لنحمد الله تعالی".

(28) "یا ابه ان لنا ثلاثا ما طعمنا طعاما و ان الحسن والحسین اضطربا علی من شدة الجوع ثم رقدا کانهما فرخان منتوفان"؛ بحارالانوار، ج 43، ص 72.

(29) "والله ما اصبح یا نبی الله فی بیت علی طعام و لا دخل بین شفتی طعام منذ خمس ولالنا ثاغیة و لا داغیة و لا اصبح فی بیته سفة"؛ احقاق الحق، ج 17، ص 23.

(30) "والذی عظم حقک ما کان عندنا منذ ثلاث الا شی ء اثرتک به".

(31) "کان رسول الله نهانی ان اسألک شیئا فقال لا تسألی ابن عمک شیئا. ان جائک بشی ء عفوا والا فلا تسألیه"؛ بحارالانوار، ج 14، ص 197.

(32) "یا بنیه اصبری فان موسی بن عمران اقام مع امرائة عشر سنین مالهما فراش الا عباءة قطوانیة"؛ کشف الغمة، ج 2، ص 78. (عبای قطوانیه: ای بیضاء کثیر الحمل، یعنی پارچه سفیدی که پرز آن زیاد است).

زهد و قناعت حضرت زهرا

زهد، آزادی است. آزادی از هر آن چه رنگ تعلق به خود گیرد (1) تا آن جا که "دادن"ها و "گرفتن"ها در وجود تو موجی ایجاد نکند. (2)

زهد؛ از امکان کم، برداشت زیاد کردن است. زاهد کسی است که به دنیا قانع نیست، جایگاه بلندتری را طالب است، چون در چشم تیزبین او دنیا مبلغ علمی نیست. همان که قرآن می گوید: "فما متاع الحیوة الدنیا فی الآخرة الا قلیل". (3) و همان که زهرا علیهاالسلام خود می گوید. "ذهبت للدنیا و جئت للاخرة". (4) .

زهد اسلام زهد ترک نیست، زهد اخذ است. اگر از یهودی بیشتر تلاش کند از درویش کم تر نگاه می دارد. و دیگران را در درآمد خود سهیم می کند.

زاهد نمی گوید دنیا بد است. که می گوید کم است، باید آن را زیاد کرد. راه آن قدر طولانی است (5) که آه علی علیه السلام- این مرد راه- را درآورده است. (6) اگر درا ین راه دراز همه آذوقه و توشه را خودت به تنهایی برداری، از سنگینی، توان رفتنت نیست و در راه می مانی، و اگر کم برداری، راه طولانی است و از ادامه باز می مانی. زاهد این تضاد را همان گونه که مولایش علی علیه السلام گفته حل می کند. بدین گونه که افرادی را اجیر می کند تا آذوقه و بار سفر طولانی اش را برایش حمل کنند. و تمامی انفاق ها، اطعام ها، احسان ها تحمل سختی ها و سعی در حوائج مؤمنان و اصلاح ذات البین ها و...، همان زاد و توشه هایی است که دیگران برای تو حمل می کنند و آن جا که توان رفتنت نیست و آذوقه ات ته کشید، به تو می سپارند تا ادامه راهی را که باید تا قرب خدا (7) با درد و رنج بروی، بپیمایی.

برای زهد زهرا علیهاالسلام همین بس که به راحتی از دنیا می گذرد و برای رسیدن به قرب خدا از سر تمامی هستی خود برمی خیزد و برای رسیدن به خوبی ها- همان که به ما رشد می دهد- از خوشی ها می گذرد که: "لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون". (8) .

برای زهد زهرا علیهاالسلام از کجا بگوییم. از خانه ساده اش و یا از مهریه (9) و جهیزیه (10) اندکش و یا از بخشش لباس عروسی (11) و گلوبند با برکتش، همان گلوبندی که گرسنه ای را سیر کرد و برهنه ای را پوشاند و فقیری را بی نیاز ساخت و بنده ای را آزاد کرد و سرانجام دوباره به نزد صاحبش بازگشت تا باز هم به جریان افتد و خیرات و برکات ادامه یابد. (12)

زندگی سخت زهرا علیهاالسلام گواه صادقی بر زهد اوست. علی علیه السلام آن جا که برای درس گرفتن و عبرت دیگران از سختی های زهرا علیهاالسلام در خانه می گوید، این گونه توضیح می دهد:

"او آن قدر از چاه آب کشید که اثر آن بر سینه اش باقی ماند و آن قدر با آسیاب آرد کرد که دستهایش پینه بست و آن قدر خانه را رفت و روب می کرد که پیراهنش غبارآلود می گشت و آن قدر آتش زیر دیگ روشن می کرد که لباسش سیاه می شد... این کارهای دشوار به او آسیب فراوان وارد می کرد. (13).

و آن گاه که تصمیم گرفت از پدرش خادمه ای بخواهد، وقتی در اطراف پدرش جماعتی را دید، منصرف شد و برگشت و خدا به وسیله رسول صلی الله علیه و آله تسبیحات را برای او هدیه فرستاد و زهرا علیهاالسلام از این هدیه الهی آن چنان مسرور گشت که سه بار فرمود: "رضیت عن الله و رسوله". (14) سلمان می گوید: روزی به خانه زهرا علیهاالسلام وارد شدم. دیدم آن قدر دسته آسیاب را چرخانده که دسته آن خونی است. (15) .

زهرا علیهاالسلام بارها شکمش از گرسنگی به پشتش می چسبید و چشم هایش به گودی می نشست و حتی فرزندانش در مقابل چشمانش از شدت گرسنگی هم چون جوجه ی کبوتر به خود می لرزیدند. (16)

حسن بصری می گوید: "لم یکن فی الامة ازهد و لا اعبد من فاطمة" (17) در امت پیامبر صلی الله علیه و آله، زاهدتر و عابدتر از زهرا علیهاالسلام نبوده است.

در زیارتنامه آن حضرت نیز آمده است: او نه تنها زاهد بود، بلکه بالاتر از آن با زهد همدم و مأنوس بود. "حلیة الورع والزهد". (18) او به راستی بریده و منقطع از دنیا و فانی در ذات خدا بود و راستی که بتول زبینده اوست. (19)

رسول بر دخترش این شاگرد ویژه و صحابیه استثنایی خویش سخت می گیرد. چه او مسؤولیت خطیری در تاریخ آزادی و جهاد و انسانیت دارد. او حلقه واسطه ای است که تسلسل ابراهیم تا محمد صلی الله علیه و آله را به حسین علیه السلام تا منجی انتقام جوی نجات بخش انتهای تاریخ پیوند می دهد، واسطة العقد نبوت و امامت. سلمان می گوید: "روزی دیدم زهرا علیهاالسلام برای خروج از خانه به خود پارچه ای پشمی و کهنه پیچیده که دوازده جای آن وصله شده بود. من از شدت ناراحتی گریستم و گفتم: دختر کسری و قیصر در حریرند و دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله در چادر شبی پشمینه و کهنه، آن هم با این همه وصله." آن گاه زهرا علیهاالسلام به نزد رسول صلی الله علیه و آله رفت و عرضه داشت: "پدر جان! سلمان از چادر پر وصله من در شگفت است، در حالی که به خدا سوگند پنج سال است که من در خانه علی به سر می برم و از مال دنیا تنها پوست گوسفندی داریم که روزها شترمان را بر آن علوفه می خورانیم و شب ها خود بر روی آن می خوابیم و بالش ما پوستی پر شده از لیف خرما است." (20) این زهرا علیهاالسلام است که این گونه قاطع و صریح می گوید: "انی لا احب الدنیا"؛ (21) من دنیای "دنیاپرستان" را دوست ندارم.

و باز هم اوست که طنین فریادش هنوز از گلدسته های مسجد مدینه، آن جا که از سختی های رسول صلی الله علیه و آله در دار دنیا می گوید، به گوش می رسد: "خداوند او را با رحمت و رأفت خویش به جوار ابدیش قبض روح نمود و از مشقت و رنج و درد این دنیا و تحمل وزر و وبال آن آسوده ساخت و مشمول رضوان و خشنودی خود نمود". (22) .

 

---

(1) همان که حافظ می گوید: غلام همت آنم که زیر چرخ کبود- ز هر چه رنگ تعلق پذیرد آزاد است.

(2) علی علیه السلام می فرماید: "الزهد بین کلمتین من القرآن. قال الله تعالی: "لکیلا تأسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما اتاکم" و من لم ییأس علی الماضی و لم یفرح بالآتی فقد اخذ الزهد بطرفیه"؛ زهد در دو جمله قرآن خلاصه شده: "برای این که تأسف نخورید بر آن چه از شما فوت می شود، و شاد نگردید به آن چه به شما می دهند"، هر کس بر گذشته اندوه نخورد و برای آینده شادمان نشود، بر هر دو جانب زهد دست یافته است.

(3) توبه، 38.

(4) بحارالانوار، ج 42، ص 152.

(5) "انا لله و انا الیه راجعون، الی ربک الرجعی، الیه المصیر"،...

(6) "آه من قلة الزاد و طول الطریق"؛ آه از دوری راه و کمی توشه؛ نهج البلاغه، حکمت 77.

(7) "یا ایها الانسان انک کادح الی ربک کدحا فملاقیه"؛ انشقاق، 6.

(8) آل عمران، 92.

(9) در کتاب الکافی، ج 5، ص 377، به نقل از ائمه علیهم السلام مقدار آن را 30 درهم ذکر می کند و در کشف الغمة، ج 1، ص 349، به نقل از انس از مناقب خوارزمی، مبلغ آن را 400 مثقال نقره و در ص 355، 400 درهم نقره ذکر می کند. که البته با توجه به سند و هم اینکه نقل کافی اضبط و دقیق تر است، نقل کافی مورد پذیرش است. شایان ذکر است که هر درهم نقره، 6/ 12 نخود یعنی حدود نیم مثقال است. (نخود 24: 1 مثقال).

(10) بحارالانوار، ج 43، ص 94؛ مناقب ابن شهرآشوب، ج 3، ص 352؛ احقاق الحق، ج 10، ص 369. علامه اربلی نقل می کند که وقتی رسول صلی الله علیه و آله چشمش به جهیزه اندک فاطمه علیهاالسلام افتاد اشک از دیدگانش جاری شد. آنگاه سر به سوی آسمان بلند کرد و فرمود: "اللهم بارک لاهل بیت جل انیتهم الخزف"؛ خدایا! این زندگی را برای خاندانی که بیشتر ظرف هاشان گلی است مبارک گردان؛ کشف الغمة، ج 1، ص 359.

(11) نزهة المجالس، ص 28.

(12) بحارالانوار، ج 43، ص 172؛ اهل البیت، ص 139.

(13) بحارالانوار، ج 43، ص 82 "... فاصابها من ذلک ضرر شدید".

(14) بحارالانوار، ج 43، ص 83؛ سنن ابی داود، ج 2، ص 334.

(15) بحارالانوار، ج 43، ص 28.

(16) بحارالانوار، ج 35، ص 240 و ج 43، ص 72.

(17) مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 341؛ ربیع الابرار، ج 2، ص 104.

(18) مفاتیح الجنان، زیارتنامه فاطمه علیهاالسلام.

(19) بحارالانوار، ج 43، ص 15.

(20) بحارالانوار، ج 43، ص 88.

(21) الغدیر، ج 2، ص 318. مقصود از دنیا در این کلام زهرا علیهاالسلام دنیای وصفی است نه اسمی. به عبارت دیگر مقصود تعلق های دنیاست وگرنه خود دنیای خاکی که محل نزول ملائکه و انبیا و متجر اولیاء الله و مسجد احباء الله است و به هر حال مشتی سنگ و خاک بیش نیست. به بیان ساده تر فرق است بین این که "دنیا" غایت انسان باشد یا ظرف عمل انسان.

(22) "قبضه الله الیه قبض رأفة و اختیار و رغبة و ایثار فمحمد من تعب هذه الدار فی راحة قد حف بالملائکة الابرار و رضوان الرب الغفار و مجاورة الملک الجبار" (سخنرانی زهرا علیهاالسلام در مسجد مدینه).