سیر شیوه های تربیتی حضرت فاطمه

یکی از مهمترین امتیازات اسلام از نظر قانون گذاری و سیره معصومین، تکیه بر یک نظام خاص تربیتی بویژه در محیط خانواده جهت تربیت و ساختن شریف ترین عنصر هستی یعنی انسان می باشد.

حضرت صدیقه زهرا علیها السلام و خانه او یکی از بزرگترین دانشگاههای انسان سازی است که با رعایت و ملاحظه همه جنبه های تربیتی بالاترین و موفق ترین چهره های انسانی را در خود تربیت نموده و به جامعه بشریت ارائه داده است.

عامل وراثت

یکی از عوامل مؤثر در تکوین شخصیت، وراثت و مجموعه خصلتهای روحی روانی والدین می باشد. فاطمه زهرا علیها السلام و امیرالمؤمنین علیه السلام به عنوان یک زوج شایسته، پرهیزکار، دانشمند، جهادگر، عقیده مند، متخلق به برترین اخلاقیات و منویات دارای شایسته ترین و عالی ترین عامل در وراثت هستند و به همین دلیل در زیارت حضرت سید الشهداء می خوانیم:

«وَ اَشْهَدُ اَنَّکَ کُنْتَ نُوراً فِی الْاَصْلابِ الشَّامِخَةِ وَ الْاَرْحامِ الْمُطَّهَرَةِ لَمْ تُنَّجِسْکَ الْجاهِلیَةُ بِاَنْجاسِها...» (1)؛

شهادت می دهم که نوری بودی در صلب مردان بزرگ و در رحم زنانی پاک که هرگز آلوده به ناپاکی های جاهلیت نگردید.

انتخاب بهترین نامها

یکی از وظایف اولیه والدین در برابر فرزندان خود و یکی از هدیه های ماندگار والدین به فرزند انتخاب نام نیکو و ارزشی برای آنهاست.

فاطمه علیها السلام در این خصوص دقت و حساسیتی خاص داشت و نام فرزندان خود را از طریق هدایت گری های پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله انتخاب می نمود. نامهایی که حتی در معنای لفظی نیز زیبایی و ملاحت دارند؛ حسن، حسین، زینب.

عقیقه برای فرزندان

عقیقه یعنی قربانی کردن گوسفند (که در واقع نوعی بیمه نمودن سلامتی طفل به حساب می آید) و انفاق آن به نیازمندان. در تاریخ آمده که حضرت زهرا علیها السلام برای همه فرزندان خود پس از ولادت گوسفند قربانی می نمودند.(2) .

گفتن اذان و اقامه در گوش فرزندان

یکی از سنتهای جاری در زندگی حضرت زهرا علیها السلام گفتن اذان و اقامه در گوشهای فرزندان خود بود به خصوص این که این عمل مستحب اسلامی به واسطه شخصیت ملکوتی پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله (3) انجام می شد و از همان لحظه های اولیه سامعه فرزندان آن حضرت با نوای ملکوتی پیامبر آن هم اذکاری چون تکبیر، تهلیل و شهادتین نوازش می شد.

برخوردار نمودن فرزندان از عواطف پاک و ناب مادری

انس بن مالک می گوید: روزی بلال در نماز صبح تأخیر کرد و از آن باز ماند، پیامبر صلی الله علیه وآله به او فرمود: «ما حَبَسَکَ؟ فقال: مررت بفاطمة علیها السلام و هی تطحن و الصبّی یبکی فقلتُ لها ان شئت کفیتک الرحی و کفیتنی الصبی و ان شئت کفیتک الصبی و کفیتنی الرحی فقالت انا أَرْفَقُ بِابنی منک فذاک حبسنی قال: فرحمتَها رحمک الله».(4) ؛

چه چیز تو را نگه داشت و مانع از نماز شد؟

عرض کرد برخورد به فاطمه علیها السلام کردم که در حال آسیاب کردن بود و پسر بچه اش گریه می کرد به او گفتم اگر بخواهید من عهده دار آسیاب کردن می شوم و تو عهده دار بچه و اگر هم بخواهی من بچه را نگه می دارم و تو آسیاب نمودن را انجام می دهی فاطمه علیها السلام فرمود: من از تو برای نگه داری پسرم مهربان تر و مناسب ترم. این کار مرا نگه داشت.

پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: تو به فاطمه مهربانی کردی، خداوند تو را رحمت کند.

تغذیه فرزندان

یکی از عوامل مؤثر در سلامت و نشاط روحی وجسمی کودک، تغذیه سالم، حلال و دوست داشتنی برای او یعنی شیر مادر است. که البته این امر تأثیرگذار در شخصیت انسانهای بزرگ می باشد. با دقت در سیره فاطمه زهرا علیها السلام در می یابیم که امر تغذیه کودکان دقیقاً مورد علاقه ایشان بوده است. علاوه بر این نباید از تأثیرگذاری متقابل روح و جسم غافل بود بی شک یک جسم بیمار روح را پژمرده و بی نشاط می سازد همان گونه که روح افسرده موجب اخلال در فعالیتهای بدن می گردد. بارها در تاریخ خوانده ایم که گاه فاطمه زهرا علیها السلام شکم فرزندان را به قیمت گرسنگی خود سیر می کرد. زمانی که مسلمانان به علت کمبود آب سخت در مضیقه بودند فاطمه علیها السلام حسن و حسین علیهما السلام را نزد پیامبر برد و عرض کرد ای رسول خدا! فرزندان من خردسالند و تحمل تشنگی در توان آنها نیست پیامبر که نگرانی دخترش را در این رابطه بجا و به موقع دید زبان مبارکش را در دهان حسن و حسین علیهما السلام قرارداد و با تر کردن دهان آنها حضرت زهرا علیها السلام را از نگرانی در آورد و آن دو طفل کوچک را نیز از تشنگی مفرط نجات داد.

همچنین حضرت زهرا علیها السلام در سیراب نمودن فرزندان از شیر خود که عاملی مؤثر در تکامل جسمی و روحی فرزندان است دریغ ننمود .(5) .

دقت در سلامتی فرزندان

یکی از وظایف والدین به ویژه مادر مراقبت از سلامتی جسمی فرزندان است.

حضرت زهرا علیها السلام به عنوان مادری نمونه در این مورد نیز حساسیت خاص داشتند که نمونه ای از آن در قصه سوره هل اتی و بیماری حسنین و نذر سه روزه فاطمه علیها السلام برای بازگشت سلامتی و صحت به فرزندان خود می باشد.

بازی با فرزندان

یکی از نیازهای طبیعی کودکان بازی کردن و بازی دادن آنها است. کودک علاوه بر نیاز به بازی کردن نیاز دارد تا در ساعاتی والدین با او بازی کنند و این لحظه از لحظه های بسیار شیرین و یادگاری برای اوست. پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله به عنوان پدری نازنین با حسن و حسین علیهما السلام بارها و بارها بازی می کردند علاوه بر این حضرت فاطمه علیها السلام فرزندان خود را به بازی و مسابقه تشویق و گاهی با آنان به بازی مشغول می شد و با حرکتها و گفتارهای شیرین مادرانه و بالا و پایین انداختن فرزندان خود آنان را از احساسات پاک مادری سیراب می نمود.

توجه به حضور و غیاب

حضرت فاطمه علیها السلام با فداکاری و محبت خاصی که نسبت به فرزندانش نشان می داد مراقب تمام حرکات و سکنات آنها بود و به دقت رفت و برگشت های آنها را زیرنظر داشت. نقل شده است که روزی پیامبر صلی الله علیه وآله عازم خانه دخترش فاطمه علیها السلام گردید چون به خانه رسید دید فاطمه مضطرب و ناراحت پشت در ایستاده است. آن حضرت فرمود چرا این جا ایستاده ای؟ فاطمه علیها السلام با آهنگی مضطرب عرض کرد فرزندانم صبح بیرون رفته اند و تاکنون از آنها هیچ خبری ندارم. پیامبرصلی الله علیه وآله به دنبال آنها روان شد چون به نزدیک غار کوه رسید آنها را دید که در کمال سلامت و آرامش مشغول بازی اند آنها را بر دوش گرفت و به سوی خانه فاطمه علیها السلام روانه شد. این واقعه خود نمونه ای گویا از توجه و اهمیت دادن حضرت زهرا علیها السلام به حضور فرزندان خردسالش بود.(6) .

رعایت عدالت و مساوات بین فرزندان

ایجاد روحیه جهادی و دشمن ستیزی در فرزندان: نمونه های آن تربیت جنگاوران و مجاهدینی همچون امام حسن، امام حسین و زینب کبری است.

ایجاد روحیه انفاق و بخشش گروهی و خانوادگی در فرزندان

نمونه بارز آن انفاق قرصهای نان همه خانواده به یتیم، اسیر و مسکین است که نقل قصه آن در سوره هل اتی به تفصیل آمده است.

مأنوس نمودن فرزندان با مسجد و نماز و دقت در گفتارهای پیامبر

سفارش به امیرالمؤمنین درباره حفاظت از فرزندان

«قالَتْ فاطِمَةُ علیها السلام: اُوصیکَ فی وُلَدی خَیْراً».(7) ؛

درباره فرزندانم سفارش به نیکوکاری دارم.

تعلیم مردم دوستی و انس با دعا به فرزندان خود

دقت دادن فرزندان به اصل عدالت در قضاوت (داستان خطاطی حسنین علیهما السلام)

سفارش فاطمه زهرا به همه امت اسلامی در مورد فرزندان خود

حضرت فاطمه علیها السلام از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه وآله روایت کند که فرمود: هر کس نسبت به یکی از فرزندان من رفتار بدی داشته باشد و آن را جبران نکند من از او جبرانش را میگیرم.(8) .

گرفتن دعاهای مؤثر برای حفاظت فرزندان از پیامبر اکرم (تعویذ)

از حضرت فاطمه زهرا علیها السلام نقل است که رسول خدا، امام حسن و امام حسین علیهما السلام را تعویذ می کرد و همان گونه که آیات قرآن را تعلیم می داد این کلمات تعویذ را نیز به آنها می آموخت و می فرمود:

«اَعُوذُ بِکَلِماتِ اللَّهِ التَّامَةِ مِنْ شَرِّ کُلِّ شَیْطانٍ وَ هامَّةٍ وَ ِمنْ کُلِّ عَیْنٍ لامَّةٍ»؛

من از شرّ هر شیطانی و هر گرفتاری و از هر چشمی سرزنش کننده به کلمات تامه خداوندی پناه می برم.(9)

تمرین، تشویق و تربیت عبادی و دینی فرزندان:

دخت گرامی رسول خدا بر این مطلب تأکید داشت که بچه ها را از کودکی به انجام تکالیف فرا خواند و آنان را به خدا پیوند دهد و بذر محبت و ارتباط با معبود را در کام آنان بیفشاند تا انجام تکلیف برای آنان نه تنها رنج و مشقتی نداشته باشد، بلکه با شوق و اشتیاق به استقبال آن بروند.

بر این اساس فاطمه علیها السلام فرزندان خود را حتی به شب زنده داری عادت می داد. البته او شیوه تربیت را به خوبی می دانست و به گونه ای برخورد می کرد که در حد توان و استعداد فرزندان باشد. حضرت، در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان کودکان خود را به بیداری و نخفتن وادار می کرد. ممکن است کسی تعجب کند که او چگونه بچه ها را به این کار که حتی برای اشخاص بزرگ هم زحمت دارد، فرا می خواند. حضرت در روز، بچه ها را می خوابانید تا کاملاً استراحت کنند و غذای کمتری به آنان می داد تا بدین گونه زمینه و موقعیت بهتر و مطلوب تری از نظر جسمی و روحی برای شب زنده داری داشته باشند. او به حدی در این کار جدی و قاطع بود که نمی گذاشت احدی از اهل خانه خوابش ببرد و می فرمود: محروم است کسی که از برکات شب قدر محروم بماند.

گویا فاطمه علیها السلام می خواهد از کودکی در قلب پاک فرزندان خود جمال خدا را به تجلی و جان و زبانشان را به حلاوت و شیرینی عبادت آشنا کند و محبوب راستین را به آنان نشان دهد تا در جوانی جذب جلوه های دروغین نشود. این روش تربیتی فاطمه علیها السلام به عنوان یک سنت بسیار پسندیده و قابل اجرا در گفتار امامان معصوم علیهم السلام نیز به چشم می خورد .(10) .

ارتباط علمی با فرزندان خود (داستان منبر رفتن امام حسن علیه السلام).

 

---

(1) مفاتیح الجنان، زیارت مطلقه امام حسین علیه السلام.

(2) بحارالانوار، ج 43، ص 240.

(3) همان.

(4) بحارالانوار، ج 43، ص 76، ح 63؛ مسند احمد، ج 3، ص 150.

(5) جلوه های رفتاری حضرت زهرا علیها السلام، ص 37.

(6) جلوه های رفتاری حضرت زهرا علیها السلام؛ ص 45.

(7) نهج الحیاة، ح 201.

(8) فاطمه زهرا علیها السلام شادمانی دل پیامبر، ص 429.

(9) فاطمه زهرا علیها السلام شادمانی دل پیامبر، ص 433.

(10) جلوه های رفتاری حضرت زهرا علیها السلام، عذرا انصاری، ص 44.

آموزش و پرورش فرزند

حاصل تربیت فاطمه علیها السلام در محیط خانه، فرزندانی است صاحب فضیلت های بسیار و متعدد و در محیط بیرون، زنانی است عفیفه و کم نظیر که هر کدام چراغ و مشعل هدایتی برای دیگر زنان در دنیای اسلام بودند. اما در آنچه که به فرزندان مربوط می شود اصل تربیت فاطمه علیها السلام را لااقل از سه دید بررسی می کنیم:

در جنبه شخصیت: او فرزندانی تربیت کرد که هر کدام از آنها در جنبه شخصیتی انسانهایی آزاد، مستقل، با روحیه، و دارای سلوک و رفتاری هستند که توجه به هر کدام از آنها آدمی را به یاد آیه آیه های قرآن می اندازد. به دست نورانی فاطمه علیها السلام شیر مردان و شیر زنان شجاع، با عرضه و قهرمان پدید آمدند، که دارای عزت نفس، اعتماد به نفس و به دور از فرومایگی و تن دادن به ذلت ها بودند.

فرزندان فاطمه علیها السلام همگی شجاع، با اراده، از نظر روحی قوی، فدایی اسلام و قرآن بودند. این درک و اراده را داشتند که در مواقع حساس به یاری انسانهای مظلوم و اسلام مظلوم تر بشتابند. کسانی بودند که آخرین قطره خون را دادند ولی در برابر ناحقی و ستم سر فرود نیاوردند.

در جنبه حرکت آفرینی: حاصل تربیت فاطمه علیها السلام پرورش نسلی بود حرکت آفرین و زندگی ساز، نسلی که هر کدام مشعل هدایتند و چراغی فرا راه حیات همه انسانها و سیاستمداران راستین هستند. فرزندان فاطمه علیها السلام در تاریخ حیات اسلامی مردم موجها آفریدند و کشتی اسلام را که گاهی شدیداً، در تلاطم و در حال غرق شدن بود از خطر نجات دادند.

حسن بن علی علیهما السلام را ببینید که در چه شرایطی و چگونه با نرمش قهرمانانه و تاریخی خود زحمت صلح را به خود خرید ولی نابودی اسلام و فنای توان مسلمین را پذیرا نشد. صلحی تاریخی کرد که زمینه ساز قیامهای بعدی بود و خود شهید صلح به نفع اسلام شد.

حسین بن علی علیه السلام را بنگرید که با قیام جانانه خویش از خون دل خود گذشت تا در رگهای مسلمانان خمود و جامد خونی جدید وارد سازد و آنها را علیه ستمگران و عیاشان به مبارزه وادارد و خانه ستم را ویران کند و الحق که با این قیام چه نصیبی وافر برای اسلام فراهم آورد.

زینب علیها السلام را ببینید که زبانش چون جلّادی برای ابن زیاد و یزید بود و همچون شمشیر علی علیه السلام برّائی داشت، با سخنان خود در کوفه و شام زلزله در ارکان خصم انداخت و دنیای دشمن را بحرکت و عصیان علیه نظام خودشان واداشت. و به همین گونه بود ام کلثوم.

در خدمت به اسلام: فاطمه علیها السلام خادمانی ارزنده و راستین برای اسلام تربیت کرد. که بقای اسلام را تضمین کردند و جمله معروف «الاِسلامُ نبَوِیُّ الحُدُوثِ وَ حُسَینی البَقاءُ» خود نمونه ای از آن است. اینان به گونه ای پرورش یافته بودند که دشمنی اسلام را نمی پذیرفتند و اعمال خلاف اسلام را طرد و نهی می کردند از سر و جان مایه می گذارند تا اسلام زنده بماند.

در تاریخ اسلام دیده اید که چگونه یکی با معاویه ستیز می کرد، آن دیگری با پسرش یزید، آن سومی حامل پیام شهادت شد، آن چهارمی افشاگر مفاسد بنی امیه و همه آنها پشتوانه انقلاب اسلامی پیامبر صلی اللَّه علیه و آله که کوشیدند ارکان فساد و آلودگی را متزلزل سازند و مردم را به حقایق پشت پرده حکومت آشنا نمایند و نشان دهند آنچه خلفا عرضه می دارند اسلام نیست.

فاطمه علیها السلام بانوی بزرگی بود که توانست نسل امام تربیت کند و فرزندانی شهادت طلب و فدائی اینکه در مواقع حساس و لازم از جان خود برای اسلام مایه بگذارند و جلو مقاصد شوم خصم را بگیرند. نسل فاطمه علیها السلام نسل شهید است؛ خود شهیده اسلام است و شوهرش نیز شهید مسجد و محراب.