درآمد فدک

در مورد درآمد فدک نقلهای مختلفی وجود دارد. راوندی آن را بالغ بر 24 هزار دینار در سال نوشت.(17) سید بن طاووس آن را بالغ بر 70 هزار دینار در سال، و برخی هم بیشتر و گاهی کمتر از آن نوشته اند و همانگونه که ملاحظه می شود رقم درشتی به حساب می آمد که اگر بنای مصرف برای یک خانواده باشد، زندگی شاهانه ای در سایه آن بوجود می آید.

اما علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام از این منبع استفاده شخصی نداشتند و هرگز از درآمد آن سیر نخوابیدند زیرا می دانستند در گوشه و کنار جامعه اسلامی گرسنگان بسیارند و ایتامی که با شکم گرسنه سر بر بستر بگذارند اندک نیستند. بدین سان تمام درآمد فدک صرف فقرا و مستمندان می شد و فاطمه علیها السلام خود همانگونه که می دانید با چادری و جامه ای وصله دار زندگی می کرد، خوراکش نان خشک و بسترش پوست گوسفند بود و هم شنیدید که فرزندان او اغلب در گرسنگی بسر می بردند.

 

---

(17) خرائج، ص 9.

 

علت ندادن فدک

یکی از دلایل بازگردانده نشدن فدک به حضرت زهرا (س) نکته ای است که شارح سنی مذهب کتاب نهج البلاغه ، " ابن ابی الحدید معتزلی " متذکر می شود.

ابن ابی الحدید می نویسد(1): از علی بن فارقی ، مدرس و استاد مدرسه غریبه در شهر بغداد پرسیدم : آیا فاطمه^(س)  در دعوی خویش در ماجرای فدک صادق بود ؟

پاسخ داد :آری .

گفتم : پس چگونه است که ابوبکر فدک را پس نداد ، در حالی که می دانست او راست گو می باشد؟

لبخندی زد و سخن لطیفی گفت : اگر آن روز ابوبکر به محض ادعای حضرت فاطمه ^(س)فدک را به او باز می گرداند و به راست گویی وی اعتراف می کرد ، فاطمه^(س)  فردا روزمی آمد و خلافت همسرش را مطرح می کرد و ابوبکر را از مقامش دور می کرد و ابوبکر نیز در عدم قبول گفتار او عذر و بهانه ای نداشت ، زیرا خودش از قبل به صداقت آن بانو اعتراف کرده بود و بدون گواه و بینه ادعای وی را پذیرفته بود .

---

1) شرح نهج البلاغه ، ابن ابی الحدید : ج16،ص 284

 

درماجرای فدک برخورد عمر با حضرت زهرا چگونه بود؟

فدک و برخورد عمر با حضرت زهرا سلام الله علیها

ابن ابى الحدید معتزلى که فردى عالم و سنى مذهب است مى نویسد:

«ابراهیم بن سعید ثقفى از ابراهیم بن میمون از عیسى بن عبداللّه بن محمد بن على بن ابى طالب علیه السلام از پدرش، از جدش از على علیه السلام روایت کرده است که آن حضرت فرمود: فاطمه سلام الله علیها نزد ابوبکر رفت و به او فرمود: پدرم فدک را به من بخشید وعلى و امّ ایمن بر این مطلب گواهند. گفت: تو جز حق و راستى چیزى به پدرت نسبت نمى دهى، من آن را به تو بخشیدم و بعد تکه اى از پوست طلبید و سند فدک را براى حضرت زهرا نوشت. حضرت از نزد او خارج شد و در بین راه به عمر رسید. عمر پرسید: اى فاطمه! از کجا مى آیى؟ گفت: از نزد ابوبکر مى آیم. به او گفتم که رسول خدا فدک را به من بخشیده و على و امّ ایمن نیز بر این مطلب گواهند. وى فدک را به من برگرداند و این نوشته را به من داد. عمر نوشته را از آن حضرت گرفت و نزد ابوبکر آمده گفت: تو فدک را به فاطمه داده اى و سندش را نوشته اى؟ گفت: آرى. گفت: على به سود خود گواهى مى دهد و امّ ایمن هم یک زن است. بعد آب دهان بر روى آن سند انداخته نوشته را پاک و سند را پاره کرد.

روایت شده که ابوبکر پس از گواهى امیرالمؤمنین علیه السلام دستور داد فدک را به حضرت زهرا بدهند. عمر بر این حکم ابوبکر اعتراض کرده، نوشته را پاره کرد.(1)

 

---

(1) شرح نهج البلاغه، ج 16، ص 274.

گسترش فدک در ایران

در زمان مأمون، امام رضا علیه السلام به خراسان دعوت شدند و با اصرار فراوان ولایت عهدی را پذیرفتند. نفوذ ولایت معنوی آن حضرت مردم را تحت تأثیر فراوان قرار داد و مشهد آن حضرت شهر بزرگ و پربرکتی را پدید آورد و فدک را تا بلاد خراسان توسعه داد، به طوریکه در آن دیار کمتر زمینی را می توان یافت که وقف امام رضا علیه السلام نباشد.

خاندان امام رضا علیهالسلام از طریق فارس رهسپار خراسان بودند که در نقاط مختلف مورد هجوم رژیم واقع شدند، ولی هر کجا که قدم نهادند آن دیار را به قلمرو فدک افزودند، چنانکه سیّد میراحمد و سید میرمحمد و سید علاءالدین حسین در شیراز، و حضرت معصومه علیها السلام خواهر امام رضا علیه السلام در قم، و حضرت عبدالعظیم حسنی در ری مدفونند و باعث رونق این شهرها شدند.

گسترش فدک تا حدود سمرقند تداوم یافت که وجود هزاران امامزاده و بقعه متبرّکه در شام عراق، ایران و آسیای میانه نشانه های این گسترشند.

از صدر اسلام مهاجرت نوادگان فاطمه زهرا علیها السلام یعنی سادات حسنی و حسینی به سرزمینهای شرقی اسلامی خصوصاً خراسان تا حدود سمرقند آغاز شد.

دسته ای برای فرار از ستم امویان مخصوصاً حجّاج بن یوسف راهی نواحی شرقی ایران شدند.

به هنگام ولایت عهدی امام رضا علیه السلام یک دسته از سادات علوی که گفته می شود چهل هزار تن بودند به دعوت مأمون به ایران آمدند و در شهر مرو خراسان مستقر شدند و پس از شهادت آن حضرت پراکنده گشتند.

دسته دیگر سادات علوی که علیه خلفای اموی و عباسی قیام کردند و به شهادت رسیدند مردم برای آنها گنبد و بارگاه ساختند و آرامگاهشان باعث رونق و آبادی آن دیار گشت، مانند زید بن علی، نفس زکیه و یحیی بن عبداللَّه.

دسته ای از سادات در زمان حکومت علویان در مازنداران روی به دربار آنان نهادند. این سادات بزرگوار وقتی به نواحی نسبتاً امنی مانند نقاط کوهستانی عراق و ری و دیلم و طبرستان رسیدند با مردم درآمیختند و به تدریج به صورت بومیان محل درآمدند و از احترام خاصی برخوردار شدند. (13)

انقلاب و تشکیل دولت سربداران خراسان در زمان مغولها و نیز جمعیتهای میلیونی شیعیان در شهرهای شمال خراسان چون بخارا (14) نشان دهنده دیگر مرز گسترش فدک تا حدود سمرقند است.

 

---

(13) مجلّه مشکوة، شماره 43، ص 182- 185.

(14) رجوع شود به دائرة المعارف شیعه، سید محسن امین؛ الشیعة فی المیزان، استاد محمدجواد مغنیه، ص 196.

گسترش فدک در شام و عراق

فدک از شمال شرقی ابتدا تا کوفه امتداد یافت و مرکز خلافت امیرمؤمنان علی علیه السلام گردید. سپس به برکت محل دفن امام علی علیه السلام شهر نجف اشرف و به برکت مشهد امام حسین علیه السلام و خاندان وی شهر کربلا پدید آمد و به برکت امام موسی کاظم و امام جواد علیهماالسلام شهر کاظمین و به برکت امام علی النقی و امام حسن عسکری علیهماالسلام شهر سامرّا و به برکت حضرت زینب دختر فاطمه زهرا علیها السلام شهر شام در مسیر گسترش فدک قرار گرفت، به طوری که قرنها دولت شیعه توسط حمدانیان و فاطمیان بر بلاد شام حاکم گردید و در سال 354 هجری قمری سیف الدوله، دینارهای جدیدی ضرب کرد که بر روی آنها نوشته شده بود: «لا اله الّا اللَّه، محمّد رسول اللَّه، امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب، فاطمة الزهراء، الحسن و الحسین، جبرئیل علیهم السلام» و موقعیت شیعیان در موصل و حلب و سایر نقاط چندان رفعت یافت که وقتی وارد مسجد عظیم اموی می شدند و چشم به زیر گنبد می دوختند، به جای نام معاویه و یزید نام علی و حسن و حسین علیهم السلام را می دیدند.

گسترش فدک تا عدن

در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله، امام علی علیه السلام به یمن رفتند و در آنجا نهال اسلام را با دست خود غرس و آبیاری کردند. از 1200 سال پیش خاندانهای بسیاری از فرزندان امام حسن و امام حسین علیهماالسلام به این دیار رفتند، به طوریکه از قرن چهارم هجری یحیی بن حسین (الهادی) متوفای 298 هجری قمری توسط یکی از ملوک یمن، از حجاز دعوت شد و بعضی از قبایل با او بیعت کردند و او مؤسس دولت امامان زیدی گردید.

آنها مناسب ترین شخص برای امامت را هر عالم زاهد و شجاعی از فرزندان فاطمه زهرا علیها السلام می دانستند- خواه از فرزندان امام حسن علیه السلام و خواه از فرزندان امام حسین علیه السلام - که قادر به قیام با شمشیر باشد، و اطاعت از چنین کسی واجب بود. (9)

حکومت امامان زیدی از فرزندان فاطمه علیها السلام و امام علی علیه السلام در کشور یمن از سال 280 تا حدود سال 700 هجری قمری و حکومت امامان زیدی صنعا از حدود سال 1000 هجری قمری تا چند سال پیش تداوم داشت. (10)

 

---

(9) دائرة المعارف الاسلامیة، ج 11، ص 16- 17.

(10) السیاحة فی الیمن، ص 50.

گسترش فدک در حجاز

در اواسط قرن چهارم هجری قمری خاندانی از نوادگان فاطمه زهرا علیها السلام از علویان حسنی معروف به خاندان موسوی منصب شریفی مکه را دایر کردند که حدود هزار سال دوام یافت. با ضعف قدرت شرفای مکه، خاندان صلیحی که تحت تبعیت فاطمیان مصر بر یمن فرمان می راندند در 455 هجری قمری منصب شریفی را در خاندان هاشمی قرار دادند. در 598 هجری قمری یکی دیگر از علویان حسنی به نام قتادة بن ادریس از ینبع به مکّه رفت و سلسله شرفای متأخّر مکّه را تأسیس نمود. (8)

 

---

(8) دائرة المعارف فارسی مصاحب، ج 2، ص 1715.